Л.Дашдорж: Төсвийн хуулиар иргэд асар их эрх дархтай боллоо.

Монгол Улсын Ерөн­хийлөгчийн зарлигаар 2013 оныг Шууд ард­чи­лал - иргэдийн оролцооны жил болгон зарлаад байна. Энэ талаар Мон­гол Улсын Ерөнхий­лөг­чийн Эдийн засгийн бодлогын зөвлөх Л.Даш­дорж­­той ярилцлаа.

Ерөнхийлөгч шинэ оны анхны зарлигаараа 2013 оныг Шууд ард­чи­лал - Иргэдийн  оролцоог  дэмжих жил болгон зар­ла­сан.  Зарлигийн  гол  агуулга  юу  байсан  бэ.  Яагаад  бүхэл бүтэн жи­лийг энэ үйл ажиллагаанд зориулахаар бо­лов?

-Монгол Улсын Ерөн­хийлөгч Ц.Элбэгдорж 2013 оны хамгийн анхны зарлигаа нэгдүгээр сарын 2-нд гаргахдаа нэгдүгээрт, энэ оныг Шууд ардчилал-иргэдийн орол­цоог дэмжих жил бол­гож зарласан. Хоёр­ду­гаарт Шууд ардчилал-иргэдийн оролцоог дэм­жих бодлогын зөвлөл бай­гуулж, бодлогын зөв­лөлийн дүрмийг анхны зарлигаараа баталж гар­галаа. Яагаад энэ оныг Шууд ардчилал-Иргэ­дийн орол­цоог дэмжих жил болгов гэдэг дээр тайлбар хэрэгтэй байх. Юуны өмнө Монгол Улсын Төсвийн тухай хуу­лийг 2011 оны арван­хоёрдугаар сарын 23-нд шинэчлэн баталж өнөө жилийн нэгдүгээр сарын 1-нээс мөрдөж эхэллээ. Ерөн­хийлөгч Ц.Элбэг­дор­­жийн мө­рийн хөтөл­бөрт Төсвийн тухай хуу­лийг зохицуулж бай­гаа хэд хэдэн хуулийг нэгтгэж нэг хууль болгох асуу­дал тусгагдсан. Ингэхдээ орон нутагт эрх мэдэл өгч, орон нутгийн төсвийн эрх мэдлийг нэмэгдүүлэх та­лаар тусгасан байдаг. Ингэж төс­вийн эрх мэд­лийг нэмэг­дүү­лэх­дээ иргэ­дийн оролцоог мөн нэ­мэг­дүүлэх зорилт дэв­шүүл­сэн. Зорилтын хүрээнд шинээр батлагдсан Төс­вийн тухай хуульд орон нутгийн төсвийг үндсэнд нь шинэт­гэ­сэн бүлэг оруулж шинэт­гэ­лийн хууль болгож чадсан. 

-Төсвийн хуулийг ши­нэчилсэн гол агуул­гыг ир­гэ­дэд төсвийн эрх мэдлийг олгох яв­дал байсан гэж хэлээд байна уу. Иргэд төсвийг яаж захиран зар­цуу­ла­хаар болсныг то­дор­хой тайлбарлахгүй юу?

-Хуулиар юуны өмнө орон нутгийн харил­цаанд олон шинэтгэл хийхээр болсны нэг нь сум, дүүрэг, нийслэл, аймаг бүр өөрийн орон нутгийн хөгжлийн сантай байхаар зааж өгсөн. Хөгж­лийн сан­гийн эх үүс­вэр нь дотоодын НӨАТ-ын 25 хувь, Ашигт малт­­ма­лын нөөц ашигласны таван хувиас бүрдэнэ гэх зэргээр улсын төсөвт нэгд­сэн сан байгуулаад, түүнд орох эх үүсвэрийг хуульд хатуу зааж өгсөн байгаа. Өөрөөр хэлбэл, НӨАТ улсын төсвийн ор­ло­гын дансанд ороход до­тоодын  НӨАТ-ын 25 хувь,  ашигт малтмалын татвар ороод ирлээ гэхэд орлогын данснаас нь та­ван хувь нь автоматаар шууд орон нут­гийн хөгж­лийн нэгдсэн санд орж байхаар зохицуулж өг­сөн. Түүнчлэн Төсвийн хуульд орсон нэг шинэ зүйл гэвэл улсын төсөвт байгаа орон нутгийн хөгж­лийн нэгдсэн сан­гаас сум, дүүрэг, аймаг, нийслэл рүү хөрөнгө ху­ваа­рилахдаа загварчил­сан байд­лаар, хэн нэг албан ту­шаалтан, эрх мэдэлтэн орол­цож ший­дэх­гүйгээр, шууд томъёо, загварт тулгуур­ла­сан байд­лаар шилжүү­лэхээр хуульчилж өгөөд байгаа юм. 

-Томъёо, загварт тул­гуурлаж шилжүүлнэ гэж юу гэсэн үг вэ?

-Гол үзүүлэлт нь тухайн орон нутгийн хүн амын тоо, нутаг дэвс­гэрийн хэмжээ, төвөөс алслагдсан байдал, татварын идэвх, са­наа­чилга гэсэн тооцоход амар гурав дөрвөн үзүүлэлтээс хамаар­сан байдлаар загварыг хий­сэн. Нэгд­сэн санд 2013 онд батлагдсан төсвөөр нийт 150 гаруй тэрбум төгрөг төвлөрч байгаа. Энэ бол маш их мөнгө. Энэ нь дээр хэлсэн үзүүлэлт, томъёогоор задра­хаас гадна 60-аас доошгүй хувийг нь сум, дүүргийн хөгж­лийн санд оруу­лахаар заа­гаад байна. 

Архангай аймгийн Цахир су­мынхан өнгөрсөн оны ар­ван­хоёр­дугаар сард над руу ярьж байсан. "Түүхэндээ анх удаа Цахир сум орон нутгийн хөрөнгө оруулалтдаа 350 сая төгрөг хүлээж авлаа. Иргэ­дээ оролцуулж төсвийн хуваари­лалтаа ярих гэж бай­на" гэж байсан. Энэ мэтээр аймгуудад хуваарилах төсөв яригдаж байна. 

-Төсөв хуваарилахад жирийн иргэдийн оролцоог нэмэгдүүлнэ гэлээ. Иргэд урьд өмнө ингэж төсөв хуваарилахад биечлэн оролцож байгаагүй учраас энэ талын мэдлэг дутмаг байгаа. Иргэд хэрхэн яаж орон нутгийн төсвийн хуваари­лалтад орол­цож,  тухайн  газартаа  хэрэгтэй  зүйлд  хөрөнгө  оруулах талаар саналаа гаргах учиртай вэ?

-Орон нутгийн хөгжлийн санд загварчилсан байдлаар хөрөнгө шилжүүлэх асуудлыг хуульд тус­гаснаас гадна урьд нь хуульд байгаагүй нэг зүйл оруулж өгсөн. Иргэдийн орол­цоог тусгай зүйл болгож хуульд оруулсан нь цоо шинэ зүйл болж байгаа юм. Орон нутгийн хөгжлийн сангийн төсвийг хаана, юунд, хэрхэн зарцуулах талаар эхлээд заавал иргэдээсээ санал авдаг болж байна. Иргэдээс авсан саналаа баг, хорооны Иргэ­дийн нийтийн хурал (ИНХ)-аар хэлэлцэж эрэм­бэлээд, хамгийн чухал гэсэн саналуудаас нь эхлэн санал болгож сум, дүүргийнхээ ИТХ-д оруулна. Эндээс хаана, ямар хэмжээний хө­рөнгө оруулах вэ гэсэн жаг­саалтаа батална. 

-Хууль энэ оны нэгдү­гээр сарын 1-нээс хэрэг­жээд эхэл­сэн. Тэгвэл ир­гэ­дийн  төсөв  хуваарилахад  оролцох эрхийг хэрэг­жүү­лэх  эрх  зүйн  орчин  бусад  хуулийн  хүрээнд  хэр нээлт­тэй байдаг бол?

-Ерөнхийлөгчийн өгсөн чиглэл, удирдамжийн дагуу сүүлийн хоёр жил иргэдийн оролцооны стан­дарт, дүрэм журмуудыг боловс­руу­лах чиг­лэлээр ажилласан. Шууд ардчиллын хүрээлэнтэй хамт­раад юуны өмнө "Сумын дүрэм" гэдэг ойлголт гаргаж ирж байгаа. Хараад байхад сум, хороо, багууд өөрийн гэсэн дүрэмгүй явж ирсэн. УИХ-аас орон нутагтай хол­боотой бүх асууд­лыг зохи­цуулсан хууль гар­гаад хэ­рэгжүүлээд явах бололцоо, боломж байхгүй. Тийм учраас орон нутагтай холбоотой, иргэдийн оролцоотой хол­боо­той асуудлуу­даар орон нутаг өөрөө дүрэм, журмаа гаргаж иргэдээрээ батлуу­лаад явах нь зөв хэлбэр юм байна гэж үзсэн. Тэр дагуу юуны өмнө Сумын дүрмийн төслийг боловс­руулж хэд хэдэн заалт оруулж өгөөд байна. Сумын дүрэм бол сумынхаа хэмжээнд Үндсэн хууль гэсэн үг.

Бас Нийтийн зар мэдээ­ний журмын төсөл, баг, хо­рооны ИНХ-ын дүрэм, Орон нутгийн санал асуулгын жур­мын төслийг хийсэн. Монгол Улсын Хөдөлмөрийн баа­тар, гавьяат хуульч Б.Чимид багш бидний хийж байгаа дүрмүү­дийн төслийн нэг танил­цуулга дээр хүрч ирээд "Үнд­сэн хуульд төлөөллийн ард­чилал, шууд ардчиллын хэл­бэрийг хооронд нь холбоод оруул­чихсан байгаа. Төлөөл­лийн ард­чилал нь орон нут­гийн хэмжээнд болохоор ИТХ, шууд ардчиллын хэлбэр нь ИНХ байгаа юм. Ма­найхан яах ч аргагүй ИНХ-аа орхиг­дуулаад хаяад ирсэн нь үнэн. Үүнийг залруулах ажлыг та нар хийх ёстой шүү" гэж хэлж байсан. Энэ дагуу баг, хо­рооны ИНХ-ын дүрмийн төс­лийг хийгээд явж байна. 

-Энэ сарын 25-нд иргэдийн оролцооны чиглэлээр томоохон арга хэмжээ хийх гэж байгаа гэл үү?

-Үндэсний хөтөлбөрийн­хөө төслийг энэ хоёрдугаар сарын 25-нд Улаанбаатар хотод, Төрийн ордонд зохион байгуулах Шууд ардчилал-Иргэдийн оролцооны сур­галт, зөвлөгөөн дээр танил­цуулна. Энэ арга хэмжээнд Орон нутгийн сонгуулиар шинээр сон­гогдож томилогд­сон бүх сумын ИТХ-ын дарга, Засаг дарга нарыг урьсан. Аймгуудын ИТХ-ын дарга, нарийн бичгийн дарга, Засаг дарга нарыг мөн уриад бай­на. 

Сургалт, зөвлөгөөнийг УИХ-ын Тамгын газар, Зас­гийн газрын Хэрэг эрхлэх газартай хамтарч хэ­рэг­жүүлнэ. УИХ-ын дарга З.Энх­болд нээж үг хэлнэ. Үдээс хойших сургалт, арга хэмжээг Ерөнхий сайд Н.Алтанхуяг нээнэ. Уг арга хэмжээг хааж Монгол Улсын Ерөн­хийлөгч Ц.Элбэгдорж үг хэлнэ. Ерөн­хийлөгчийн институц, УИХ, Засгийн газраас иргэдийн орол­цоог нэмэгдүүлж төв­лөр­лийг саа­руулах чиглэлээр ямар бодлого баримтлах, ойрын хугацаанд юу хийж гүйцэтгэх талаар орон нут­гийн удирдлагуудтай хамт­даа ярилцаж, тэдэнд зохих хэмжээний мэдээлэл өгнө. Хийх ажлын чиглэлээр нь удирдамж өгнө. Шууд ард­чилал, иргэдийн оролцоог орон нутагт өрнүүлэхэд их түлхэц өгөх ажил болно гэж бодож байна. 

Төгсгөлд нь хэлэхэд тө­рийн гурван өндөрлөг , тө­рийн институ­циу­даас зохион байгуулж байгаа энэ чухал арга хэмжээнд орон нутгийн удирдлагууд идэвхтэй орол­цохыг дахин урьж байна. МҮОНТ, UBS телевизээр шууд дамжуулах энэ арга хэмжээг иргэд идэвхтэй үзэж сонирхож, иргэд ямар эрх дархтай болсон юм. Юу ший­дэх эрхтэй болов. Засаг дарга, ИТХ-аасаа юуг нэхэж шаардах ёстой вэ гэдгээ сай­тар мэдэж ойлгож аваарай гэж хэлье. 

Ерөнхийлөгчийн зарли­гаар 2013 оныг Шууд ард­чи­лал-Иргэ­дийн оролцооны жил болгосны утга учир, Төс­вийн хуулиар иргэд ямар их эрх дархтай болов гэдгээ ойлгож авах ёстой. Мөн Орон нутаг хөгжүүлэх санг иргэд өөрсдөө саналаа гаргаж мэ­дэж зарцуулдаг болж байгаа гэдгээ ойлгож, чухал ажилдаа идэвхтэй оролцоорой гэж хүсье.

Л.МӨНХТӨР